Als je kind niet durft te praten
Wanneer ik vertel dat een van mijn werkzaamheden binnen Spil Helpt het begeleiden van kinderen met selectief mutisme is, kijken mijn gesprekspartners mij meestal met een vragende blik aan. Nu ik mij al sinds een aantal jaren verdiep in dit onderwerp, zie ik dat er in het nieuws en op scholen langzamerhand meer aandacht voor komt. Ik merk echter dat er nog veel vragen zijn en dat selectief mutisme nog niet zo algemeen bekend is als bijvoorbeeld ADHD en Dyslexie. Misschien hangt dit ermee samen dat kinderen met selectief mutisme weinig om aandacht vragen en vaak wordt gedacht dat het vanzelf overgaat. Dat is niet altijd het geval en om deze kinderen te kunnen helpen is het allereerst belangrijk dat je weet waar het gedrag vandaan komt. In deze blog omschrijf ik wat selectief mutisme is en wat het voor kinderen en hun omgeving betekent. Ik hoop op die manier een steentje bij te kunnen dragen aan het vergroten van de bekendheid over dit onderwerp.
Wat zijn de kenmerken? Allereerst een stukje theorie. Volgens de vakliteratuur wordt gesproken van selectief mutisme wanneer een kind:
‘Minimaal een maand, consequent niet spreekt in sociale situaties waarin verwacht wordt dat er wel gesproken wordt en het probleem interfereert met het functioneren op school, het werk of in de sociale communicatie. Daarbij dient te worden uitgesloten dat de problemen worden veroorzaakt door een taal- en/of spraakprobleem of een gebrek aan kennis van of vertrouwdheid met de gesproken taal. Daarbij moet worden uitgesloten dat de problemen worden veroorzaakt door iets anders.’
Anders gezegd: De jongen of het meisje met selectief mutisme spreekt in sommige situaties wel, maar in andere situaties niet of heel zachtjes terwijl ze voldoende vaardigheden hebben om zich uit te kunnen drukken. Er is sprake van spreekangst; het kind is dermate angstig dat hij of zij blokkeert.
Zo praten deze kinderen bijvoorbeeld thuis, tegen vriendinnetjes, opa’s en oma’s of in een restaurant honderduit. Ze zwijgen echter in het bijzijn van de leerkracht of in direct contact met onbekende (volwassen) mensen, zoals de caissière aan de kassa of de moeder van een vriendinnetje. Het zijn juist de momenten waarin het kind weet dat de ander verwacht dat er iets gezegd moet worden, waarop ze blokkeren en dichtklappen. Dit kan een belemmering vormen op school, tijdens het werk en/of het aangaan en onderhouden van sociale contacten. Een moeder vertelde me eens dat haar zoontje haar onderweg naar school de oren van het hoofd kletst, maar zodra ze de straat inslaan waar de school staat, zwijgt hij. Een oorzaak voor het ontstaan van selectief mutisme is niet altijd even duidelijk en vaak is het een samenkomst van meerdere factoren. Zo kan een genetische component een rol spelen of een vertraagde spraakontwikkeling. Ook bij kinderen die meertalig worden opgevoed is vaker sprake van selectief mutisme. Perfectionisme kan ook een versterkende factor zijn, een eigenschap die ik ook vaak terug hoor van ouders.
Verlegen of selectief mutisme? Selectief mutisme en verlegenheid worden nog weleens verward. Ondanks de overeenkomsten, bestaan er ook een duidelijke verschillen tussen verlegenheid en selectief mutisme. Verlegenheid kan horen bij iemands karakter. Sommige mensen zijn nu eenmaal minder op de voorgrond aanwezig of staan niet graag in de belangstelling. Ook kan verlegen zijn bij een bepaalde fase horen. Dit zie je bijvoorbeeld bij peuters of kleuters. Na een tijdje, wanneer de kat uit de boom gekeken is en ze zich op hun gemak voelen, zie je dat verlegen kinderen of volwassenen vanzelf durven te praten.
Bij selectief mutisme is dit niet zo. Ook als ze zich zichtbaar op hun gemak voelen, blijven ze blokkeren en zwijgen wanneer de aandacht op hen gericht is. Dit kan zowel bij het praten als in het handelen terug te zien zijn. Zo zie ik tijdens de eerste begeleidingsmomenten vaak dat simpele handelingen, zoals de kaartjes omdraaien bij een memory-spel of een woord opschrijven, ontzettend spannend kunnen zijn. Zo spannend dat het kind als het ware lijkt te ‘bevriezen’ en niet tot handelen over kan gaan.
Kinderen met selectief mutisme zijn ook niet per se verlegen. Zo zag ik een van de meisjes die ik begeleid vrolijk en uitbundig dansen in de klas met een paar klasgenootjes en heeft een meisje dat haar begeleiding inmiddels bijna heeft afgerond meegedaan aan een kerstspel. Verlegenheid en selectief mutisme hebben dus overeenkomsten maar ook duidelijke verschillen. Selectief mutisme is een angststoornis die meestal niet zomaar vanzelf verdwijnt.
Wat maakt het lastig? Op school, in de supermarkt, op je werk of bij de sportclub, overal en de hele dag wordt van je verwacht dat je verbaal reageert. Op school worden klassikale opdrachten gedaan, je krijgt leesbeurten en er wordt verwacht dat je zelf om extra uitleg vraagt. Wanneer dit zoveel angst oproept dat je erdoor blokkeert, is een gewone schooldag een hele opgave. En dan moet je ook nog proberen de lesstof bij te benen en twee keer per jaar ook nog eens leestoetsen doen. Dit kan ertoe leiden dat kinderen niet kunnen laten zien wat ze in hun mars hebben, succeservaringen uitblijven en een negatieve spiraal ontstaat. Niet alleen voor kinderen en ouders is dit frustrerend, maar ook voor leerkrachten. Zij horen geregeld dat het thuis wel lukt, maar op school laat deze leerling een heel ander beeld zien. Er ontstaan twijfels over wat er verwacht mag worden van deze leerling en hoe de hulp geboden kan worden die nodig is.
Wat kun je doen? Het is belangrijk dat selectief mutisme op tijd ontdekt wordt, zodat ook tijdig gestart kan worden met behandeling. Binnen Spil Helpt werken wij samen met het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC) en werken we met het programma ‘Spreekt voor zich’. Dit behandelprogramma is speciaal ontwikkeld voor kinderen met selectief mutisme om hen stap voor stap hun angst om te spreken te helpen overwinnen. Meer informatie kun je vinden op: www.spreektvoorzich.nl
Voorspelbaarheid en duidelijkheid is voor alle kinderen, maar zeker voor verlegen kinderen of kinderen met selectief mutisme ontzettend belangrijk. Bereid spannende of nieuwe situaties voor door deze samen vooraf door te spreken: wat gaat er gebeuren, wie zijn er allemaal, hoe ziet het eruit, etc. Helemaal fijn is het natuurlijk wanneer je al een keertje kunt gaan kijken, bijvoorbeeld in het zwembad (voor de eerste zwemles), in het nieuwe klaslokaal waar na de zomervakantie gestart wordt of bij de voetbalclub.
Ook is het belangrijk dat er begrip bestaat voor de angst die het kind ervaart. Bedenk dat er geen sprake is van dwars of koppig zijn, maar van angst. Schiet echter niet in de vermijding (door voor het kind te antwoorden of bepaalde situaties te mijden), maar blijf het kind confronteren. Vaste patronen en gewoontes ontstaan namelijk heel snel en hebben tot gevolg dat het kind niet meer uitgedaagd wordt om te praten. Dat kan voorkomen worden door duidelijk aan te geven wat je van het kind verwacht en telkens voor kleine stapjes te kiezen die overzichtelijk en haalbaar zijn. Eustache Sollman schreef het boek ‘Breek de stilte’. Hierin worden heel veel bruikbare tips gegeven voor thuis en op school. Echt een aanrader! Ook organiseert Sollman regelmatig lezingen door het hele land voor belangstellenden.
Mocht je na het lezen van deze blog dingen herkennen in het gedrag van je zoon of dochter, vragen hebben of meer informatie willen ontvangen neem dan gerust contact met ons op. Wij denken graag mee.
Meerte Bergmans Orthopedagoog